AI en de arbeidsmarkt: Inclusiviteit moet je organiseren, en dat doe je zo

‘Gerichte inzet van AI kan helpen bij arbeidsmarktkrapte, vooral in sectoren als zorg en onderwijs, door taken over te nemen of werk efficiënter te maken. Maar je ziet dat er naast de positieve effecten van technologie – of dat nou gaat over het oplossen van de krapte of over efficiënter werken – grote drempels zijn. Een voorbeeld: door geavanceerde oogmeetapparatuur kunnen opticiens bij reguliere oogmetingen preventief oogziektes opsporen. Deze AI-technologie zou wachtlijsten voor oogartsen flink kunnen verkorten. Maar dit stuit op institutionele weerstand bij medici. Curatieve oogzorg is voor hen namelijk een belangrijke inkomstenbron.

De vraag is ook of technologische vooruitgang uiteindelijk leidt tot meer efficiëntie en een besparing op arbeid. Technologie zoals AI, ICT of robotisering heeft vaak onverwachte effecten, weten we uit 60 jaar innovatieonderzoek. Innovatieprocessen verlopen rommeliger dan gedacht, en de verwachte efficiëntiewinst verdampt deels doordat mensen zich anders gaan gedragen. De pc heeft ons tijd bespaard, maar die tijd vullen we nu op door méér te doen. Waardoor we het per saldo niet minder druk hebben gekregen. Het is cruciaal om vooraf goed te overwegen waarom en hoe technologie wordt ingezet, omdat de gevolgen onmogelijk te voorspellen zijn.’

‘Als je alles op z’n beloop laat, schat ik de kansen van AI voor een inclusievere arbeidsmarkt gering in. In de regel kiezen bedrijven namelijk niet voor technologie om inclusiever te worden. Ze doen het om meer winst te maken of de continuïteit van hun onderneming te waarborgen. Technologische ontwikkelingen worden nou eenmaal voor een belangrijk deel gedreven door de winstmogelijkheden die bedrijven erin zien. Betere kansen voor mensen met minder mogelijkheden op de arbeidsmarkt ontstaan nooit vanzelf. AI biedt die kansen wel, maar je moet ze actief organiseren.

Een voorbeeld is AI-technologie die instructievideo’s maakt, zodat ervaren collega’s uitleg niet steeds hoeven te herhalen aan nieuwkomers. Deze technologie biedt gelijke toegang tot consistente training voor iedereen, ongeacht taal, leerstijl, tempo, locatie of specifieke behoeften. Zo ontstaat een werkomgeving waar alle medewerkers dezelfde kansen hebben om te leren en zich te ontwikkelen. Dit vergemakkelijkt onboarding, versnelt vaardigheidstraining en bevordert inclusie. Of zoals we bij TNO deden met ondersteuningssystemen voor het in elkaar zetten van apparaten. We ontwikkelden een systeem waarbij een lampje aanwijst welk onderdeel uit welke bak moet worden gepakt. Hiermee experimenteerden we bij verschillende sociale ondernemingen. Het bleek dat mensen met een verstandelijke beperking zo uitstekend konden helpen bij bijvoorbeeld het inpakken van koffers voor schooltandartsen. Met technische ondersteuning kunnen zij dus zinvol werk doen en een baan vinden. Dit is natuurlijk geen AI, maar wel technologie waar ik heel enthousiast van wordt. En tegelijkertijd ook een beetje chagrijnig, omdat dit soort initiatieven altijd op hele kleine schaal worden ingevoerd – en afhankelijk zijn van de moeite, steun en goede wil vanuit in dit geval TNO en dat sociale werkbedrijf.

Er zijn wel subsidieregelingen voor innovatie die bedrijven helpen om nieuwe technologie in hun organisatie onder te brengen. Er zitten alleen weinig eisen aan die subsidies. Wat kan helpen, is dat de overheid bepaalde voorwaarden stelt. Bijvoorbeeld dat AI de kwaliteit van het werk moet verbeteren, of dat het moet bijdragen aan inclusief werkgeverschap.’

‘Mensen moeten goed opgeleid blijven. Zich een leven lang ontwikkelen. Wat je precies leert gedurende jarenlange werkervaring is soms diffuus en niet zo zwart op wit als een diploma. Belangrijk is dat mensen zichtbaar kunnen maken wat ze aan kennis opdoen vanuit hun werk. Dat is vaak meer dan dat ze zelf denken, of wat duidelijk wordt op basis van een cv. Dit noemen we de skills-benadering. Door mensen een skills-paspoort te geven, leren ze zelf over wat ze allemaal kunnen. Door de nadruk te leggen op concrete vaardigheden in plaats van formele diploma's of werkervaring open je deuren voor diverse groepen mensen.

Om vast te stellen welke skills of vaardigheden mensen hebben, gebruiken we AI-technieken (natural language processing). Wanneer werkzoekenden met een afstand tot de arbeidsmarkt door hun skills-paspoort makkelijker aan werk komen, dan heeft AI indirect gezorgd voor een meer inclusieve arbeidsmarkt. Met de skills-benadering kan je de technologische ontwikkeling dus rustig laten gebeuren.’

‘Omdat het ongelooflijk ingewikkeld is om verwachtingen uit te spreken over mogelijke effecten van AI op een inclusieve arbeidsmarkt, kun je beter de gewenste uitkomsten actief vaststellen. Dus stel van tevoren als overheid of als bedrijf vast hoe je ervoor gaat zorgen dat AI positieve effecten heeft voor inclusie. Dat is een veel krachtigere benadering om over AI na te denken.’

Voor deze serie heeft UWV de mogelijkheden verkend om AI in te zetten voor het maken van een passende illustratie. Het beeld bovenaan dit artikel is deels gemaakt door een illustrator (de persoon achter de computer) en deels gegenereerd door AI (het beeld zichtbaar op de monitor). Dit geeft inzicht in de mogelijkheden en beperkingen van AI.